Çinvat Köprüsü, Verge Kures ve Dersim'de
Ölümle İlgili Kimi İnançlar ÜzerineDuzgı ile Mithra'yı birbirlerine yaklaştıran bir başka ortak motif
de, bir Kureşan söylencesinde geçen ölüler dünyasıyla ilgili kuı·tlardır. Bu kurtların Kureşan ile ilişkilindirilmesi dikkate değerdir; çünkü, bu inancın tarihsel kökleri Duzgı'nın (Düzgün) Mithra'nın bir devamı, Duzgı dağının ise Mithra kültünün merkezlerinden biri olduğuna ilişkin açık kanıtlardan birini oluştuııııaktadır. Zira, bu iki kurt Zerdüştilikte Çinvat köprüsünü bekleyen iki köpeğin transforıııasyonundan başka birşey değildit16>. Bu kurtların bazı seyitlere eşlik edip onları koruduğuna inanılmaktadır. Aynca, Kureşan'ın belli bir zamana
dek mezarlarının olmadığı ve bunun Veı·ge Kuı·es (Kureş'in kurtları)
ile ilişkili olduğuna dair söylenceler de anlatılır. Bir anlatıma göre;
Bu tanrıya ait uygulamaların Dersim'deki ateşle ilgili ritüelleri etkilemiş olup olmadığı konusuııclaki tereddüdümü belirtmek isterim. Kimi kaynaklarda belirtildiğine göre, MO. 4. yy'da Kappadokia Pers egemenliğine girdiğinde, aıeş küllü tümKapadokya'ya ve bu arada Sivas'a da nüt"uz etmiştir (bkz. 'Sivas', YA. C. 9, İstanbul, 1 982-3, s. 692 1 ).
·' Cömert bu kurtların beyaz, boyunlarına bağlı şeritlerin ise kırmızı olduğunu belirtirken, Çakmak ise kurtların kırmızı ve beyaz olduğunu yıazar (Comerd1996: 35; Çakmak 200 1 : 55; Çakmak 2003: 23).
'Şeyh Mahmude Heyranu'dan (Mahmud Hayrani) önce Kures'in
hiç mezarları kazılmamış. Bir Kuresli öldügünde, ölüsü götürülüp
bir kavak ağacının dibinde indirilirdi. Ardından Verge Kuresi
(Kures'in Kurtları) çıkar gelir ve Kures'in ölüsünü alıp giderlerdi.
Şu kutsal yeryüzünde Kures'in hiçbir mezarı yokmuş. Verge Kuresi (Kures'in Kurtları), böyle Kuresli ölüleri götürmesine zamanla
Kuresli 'ler taraftar olmamaya başlamışlar. Bunlar da, kazmayla
Kures'in gömütünü kazmanın özlemini çekmişler, mezarlarının olmasını istemişler. Kuresliler, sorunlarına bir çözüm bulmak için dö
nüp dolaşırlar, sorup soruştururlar. Kendilerine şu öneride bulunulur. 'Bir Loliç kadınla evlenin, ondan sonra ölüleriniz yerinde kalır,
Verge Kuresi (Kures'in Kurtlan) ölülerinizi götüııııezler! ' Yani,
halktan bir kadın olsun. Şeyh Mahmude Heyranu, Loliç bir kadınla evlenir. O, öldüğünde ölüsünü götürüp kavak ağacının dibine indirirler. Verge Kuresi (Kures'in Kurtları) gelip bunun ölüsünü koklar ve bırakır giderler. Yani, ölüyü birlikte götüııııüyorlar. Ondan
sonra başlayarak Kures'in mezarı kazılmış. Verge Kuresi (Kures'in
Kurtları) bundan sonra ölüleri hiç götüııııüyorlar."
(bkz. Comerd 1 996: 36-7)
Burada ölülerin defnedilmeyip kurtlar tarafından götürüldüğü
inancı Zerdüştilerde, özellikle Magiler arasında ölülerini defnetmeme
geleneğini hatırlatmaktadır. Gerek Herodot, gerekse Strabo Magilerin
ölülerini köpeklere ya da kuşlara terkettiklerini yazmışlardır. Moulton'un dikkat çektiği üzere, her iki yazar da Magiler ile Persler arasındaki radikal ayrımı gözetmişlerdir; çünkü, Herodot ve Strabo Perslerin ölülerini mumyaladıktan sonra gömdüklerini aktarmışlardır.
Sözgelimi, Herodot'un yazdıklarından anlaşıldığı kadarıyla ölen
Ahameniş kralları gömülmekteydi (Moulton 1913: 202-3)<Jsı. Cesedin geı·ek nıtırny<ılaıınııısı, gerekse köpeklere ve kuşlarıı teı·k edil11ıesi
geleneği, belirtildiğine göre Sasani dö11emiııe kııdar bir arııda sürdü
rülmüştür. Fakat, İran'da Mani dininin Zerdüştiliği değiştirmeye
bıışladığı yeni dönemde şiddetli tedbirler alındı. Bu tedbirlerden·biri ölülerin gömülmesinin yasaklanmasıydı. Bu yasak o kadar sıkı birşekilde uygulanıyordu ki, ölüsünü gömmeye kalkan Sasani ordusunu11 komutanı Seoses (Si)·a11•uş) ölüme mahkum edilınişti. Böylece
Zerdüştilikte ölünün kesin olarak açıkta bırakılması sürecine girilmişti. Öyle ki, 5. yy'da Sasani hanedanı Kawad başarısız olsa da,İberya 'nin Hıristiyan yöneticisi Gurgenes'ten ölülerini gömmek yerine, onları köpeklere ve kuşlara terketmeleri şeklindeki geleneklerini benimsemeye zorlamıştı. Bu geleneğe bağlı Sasanilerin cenazeyle ilgili uygulamaları (juneı·aı·y aı·t) hakkında pek az bilgiye sahibiz; çünkü, sıklıkla yüksek yerlere -bugün Parsilerce 'sessizlik kuleleri' denilen yerler- bırakılan cesetlerden yalnızca geriye kalabilenkemikler elbiseye sarılarak, ya dağ yamaçlarındaki mağaralara ya daözel ölüm odalarına (astodan) konuluyordu. Bunlardan birine ait pişirilmiş tuğla parçalarına Türkistan'da rastlanmıştır ki, Sasani döneminin sonlarıyla tarihlenmektedir (Gray 1 9 1 1 : 505; De Jong 1 997:442-3; Bilgin 1996: 93; Ghirshman 1954: 332)'·'q'
71 Loliı·, Kırmançca'da Lolanlı demektir.
'81 Magilerin açıkta bırakılan ölüleri köpek ya da kuşlar tarafından saldırıya uğrayıp parçalandıkltın sonra gömdükleri belirtilmektedir (bkz. Howey 1 972: 253;
Huart 1972: 84). Agaıhias ise, Perslerin ölülerini defnettikleri bir mekana ya da cesetleri11 küllerinin koı1ulduğu herhangi bir kaba sahip olmadıklarıı11 belirtir (Gray1 9 1 1 : 505).
Hultgard'ın belirttiğine giire, 'Zerdüştilik, eski İran dininin diğer biçimlerinde olduğu gibi kutsalın anikolik kavramlaştırılmasıyla kalekterize edilmiştir .
Örnegin Heredot Perslerin heykel , tapınak yada sunak yapma adetinin olmadoğını kaydetmiştir.
Bunun yerine dağ zirvelerine tırmanıp orada tanrıya kurban sunmaktaydılar.
Zerdüştiliğin bu niteliği ArtaXerxes 2 (404- 359) döııenıiylc birlikte dcğişnıeye başlamıştır. Anihita 'nın heykelleriııin yanı sıra ateş tapınaklarıda bu dönemedek gider
Fakat Eddy'nin dikkat çektiği üzere, Anihitanın kült imgeleri ilk olarak
Dersim'de ise bir uygulama olarak değil de, bir söylence olarak varlığını koruyan bu Zerdüşti geleneğindeki köpeklerin yerini Kureşan söylencesindeki kurtlar almıştır. Seyitlerin Muhammedi kökleri olduğuna atıf.ta bulunmakla 'sembolik' de olsa İslam dünyasıyla kimi köprüler kurıııuş oldukları bilinmektedir. Dolayısıyla söz konusu dönüşümde Müslümanlar arasında köpeği pis ve uğursuz sayan inançların aracılık etmiş olabileceği akla gelebilir140ı. Yörede bu ihtimali tümüyle dışlamayan, ancak onu bir ölçüde zayıflatan hiç değilse bildiğim kadarıyla bir örneğe rastlanmıştır'411• Fakat, bunun da ötesinde bir seyidin köpeklere sahip olmasından ziyade -ki hemen herevin bir köpeğinin olduğu yerde- gizemli ve ürpertici hayvanlar olankurtlarla bir biçimde ilişkilendirilmesi, son tahlilde efsanevi bir kim-liğe sahip olsa da seyidin karizması bakımından daha önemli olmalıdır. Böyle bir dönüşümün dinsel alanda hesaplanabilir kimi yararları olmuştur. Baraklıların kurdu Hz. Ali'nin köpeği sayması ile İskandinav mitolojisinde Geri ve Freki adlı kurtların tanrı Odin'in köpekleri olarak adlandırılması, aslında bu.dönüşümün ne denli kolay
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder