TÜRKLERDE KURT TOTEMİ

                           TÜRKLERDE KURT TOTEMİ

KURT TOTEMİ Türkler dünyadaki en eski milletlerden sayılır. Aynı kökten yetişen Türk halkları ortak özelliklere sahiptir. Çeşitli ülkelere, çeşitli coğrafi bölgelere yayılan Türkler, günümüze kadar o ortak nitellikleri, özellikleri taşımaktadır. Asimilasyon süreciyle Türkler değişti, yeni özelliklere, yeni nitelliklere sahip olmaya başladılar. Türklerin çeşitli bölgelere dağılmasına rağmen, Türk memleketinlerinde o eski, ortak noktaları fark etmek mümkündür. Bu ortak özelliklerinden birisi de «Kurt» totemidir. Nasıl bir hayvan Türk milletlerinin günlük hayatında, yaşamında insanlar tarafından saygı ve değere layık görülür ve neden?" - gibi soru hepimizi ilgilendirebilir. Önce «Totem» kelimesinin manasına bakalım. Totem – çeşitli halkların, kabilelerin atası sayılan hayvan ya da bitkiye verilen isimdir, dini veya felsefi görüşe göre Totemizm adını alır. Türk Halkların totemist olduklarını ve özellikle kurdun hayatlarında önemli bir yeri işgal ettiğini, kurganlarda bulunan kurt ile ilgili sanat eserlerini görerek emin olabiliriz. Türk milletleri tarih boyunca çesitli inançlara sahip olmuşlardır ve şamanlık onlardan birisidir. Şamanizm ve Gök Tanrı (Göktürklük) Türklerin inandığı en eski dinlerdir, kurt ise bu dinlerdeki önemli bir nesnedir. “Kurt" kelimesi Türklerin eski yazıtlarında, Orhun Abidelerinde, Divan-ı Lugat`it Türk`te "Bör" şeklinde geçmektedir. Kurt ismi Türk dillerinde çeşitli şekillerde adlandırılır. Kazak dilinde: Kaskır, Kök Cal, Kök Böri, dişi kurda kanşık, yavrusuna ise böltirik denir. Anadoluda; Gök Yele, Gök Kurt, Kaşkır (Hırsız, katil kurt); Eski Türkçede Aşina (Bozkurt), Börteçine olarak geçmektedir. Eski dönemlerde Türklerin bayraklarında kurt başı bulunuyordu. Günümüzde hala bazı ülkelerin ve kurumların bayraklarında kurt resmi gözüküyor. Kurt konusuyla ilgili önemli araştırmaları yapan bilim adamları L.Gumilev, Y.Kalafat, L.Potapov, S.Kondıbay, R.Lipets v.b.dir. Kurt kelimesi günlük dilde de bulunmaktadır. Kazakçada “Bölingendi böri ceydi”, Türkçede “Kurt komşusunu yemez”, Özbekçe “Buri karisini-deidi, kari barisini-deidi” gibi deyimler ve bazı gelenekler kurdun hayatımızda hala önemli bir yeri işgal ettiğinin kanıttır. Türklerin atası sayılan Kurt, Türk mitolojisinin ilahıdır. Kurtla ilgili birçok unsuru destanlarda, geleneklerde, dinlerde bulabiliriz. Erken devir Türklerinde en önemli hayvan sembollerden birisi kurttur. Göktürklerin kurt sembolü bayraklarda, elbiselerde bulunur ve gelenekleri gerçekleştirmekte kullanılan önemli bir unsurdur. Kurt sembölü- Türkler için büyük bir anlam taşıyor. Kurt cesareti, özgürlüği, yiğitliği taşıyan bir hayvandır. Özellikle eril kurt resimleri, kaya resimlerinde (petroglifler), şaman ve kam aletlerinde ve elbiselerinin üzerinde yer almıştır. Dişi kurt resimleri de aynı maddi eşyaların üstünde bulunmaktadır. Eril kurt cesaretin sembolu iken, dişi kurt resimleri nesilin anası ve kurtarıcısı olduğunu göstermek amacıyla çizilmişti. Kurt – Göktürklerin dininde, yani inançlarında kullanılmış kutsal bir hayvandır. Türklerin düşünce ve inanışlarında bazı renkler kutsal, yani ilahi bir boyadır. Türkler özellikle mavi, gök renklerine değer vermişler ve onu Tanrının rengi gibi görmüşlerdir. Eski inançlara göre bu renk Tanrı rengidir. Hala günümüzde bayraklarda mavi rengi kullanmaktadır. Kurt Türk dillerinde çeşitli şekillerde adlandırılmaktadır:

Üstelik bazı dillerde kurt kelimesinin birkaç eşdeğer karşılığı vardır. 

Örneğin en çok eş anlamlı sözcük Kazak dilindedir: 

Kazakça

 Қасқыр (Kaskır)                

 Көкжал (Kökcal)

 Арлан (Arlan)

 Қаншық (Kanşık) 

Бөлтірік (Böltirik) 

Бөрі (Böri)

 Көкбөрі (Kökböri)

 Бері (Beri)

 Шиі бөрі (Şi böri)

 Құрт (Kurt) 

Шене (Şene) 

Итқұс (İtkus)

 Ат тебіс (At tebis) 

Ұлыма (Ulıma) 

Altayca 

Börü 

Pörü

 Pöri

 Pürü 

Püre

 Möörö

 Mörü

 möre

 Müri

 Müre

Yakutça

 Бери (Beri)

 Боре (Bore)

 Беру (Beru) 

Бере (Bere) 

Пере (Pere) 

Мере (Mere)

Tatarca

 Харашкыр (Harışkır) 

Бүре (Büre) 

Пөрө (Pörö) 

Каршкыр (Karşkır)

Yukarıda yapılan listedeki kelimelerin hepsi tabudur, çünkü kelimelerin hepsi ana bör kelimesinden oluşmaktadır. Tabu, insanlar tarafınan belli bir saygı ve değere sahip olan ve söylenmesi yasak olan şeylerdir. Özellikle hayvanlar tabu olarak çokça kullanılmıştır. İnanışa göre, eğer kurdun gerçek ismi olan «börü» kullanılırsa, o zaman börü hemen yanına gelir. Bu sebepten dolayı her dilde kurda tabu olarak bir kaç farklı isim verilmiştir. Türk dilindeki kurt “kurtarmak” ya da elma içindeki “kurtçuk” kelimelerinde bulunuyor. Kazak dilindeki “ulıma” kurt feryadı, “at tebis” at çiftesi anlamnıda, “itkus” köpek-kuş anlamında kullanılıyor. 

Daha evvel bahsedildiği gibi, kurt izi Türk dillerinde bulunan ortak deyimlerde ve atasözlerinde: 

Kurda konuk giden köpeğini yanında götürür (Türkçe)

Börünen dost olsan, itin yanında olsun (Kırım Türkçesi)

 Kurda mihman bolsan, köpünin yanında bolsun (Türkmen)

 İt bilen yoldaş bolsan kolindin tayak çüşmisun (Uygur)

Kurdun adı kötü, arada tilki var, baş keserler (Türkçe)

Şagal bar başını iyer, gurdun adı yamandır (Türkmen)

 Tilki var baş koparır, kurdun adı pislige çihib (Doğu Azerbaycan)

Kurdun ağzı yese de kan yemese de kandır (Тürkçe)

 Börinin auzı jese de kan, jemese de kan (Kazakça)

 Börinin yesa ham oğzi kan, yemese ham ağzi kan (Özbekçe)

Başkırdın avızı yesen de kan, yemesen de kan (Nogay)

Kurdun oğlu kuzu olmaz (Türkçe)

 Börinin balası böri bolur (Kıpçak)

 Kurt eniği köpek olmaz (Bulgar)

 Böriden eçki pütpes (Altay)

 Kurt/İt ağzından kuzu/kemik alınır mı? (Тürkçe)

Kaşkar savarençen surah kayalla tuhas suk (Çuvaş)

Canavar azından kuzu alınmaz (Gagauz)

 Suskici huçanan peerisçen me (Hakas)

Kurt zayıflığını ite bildirmez dişini gösterir (Тürkçe)

Börü arıklığın bildirmes itke tişin ircaytır (Аltay)

  Börü kartlığın belletmez itke tişin akşaytır (Karaçay)

 Böri arığın bildirmez üçün itge tügün çüyre aylandıra erdi (Karaçay)

 Et örör, bure yörör (Başkurt)

Bure balahn burekke halhan da, urmanga karay (Başkurt)

 Keturen ulna surah kaşkar kulli pulat (Çuvaş)

Bürege arıklıgın beldermi, et te sırtın kabarta (Таtar)

Avıl ete talaşır, büre kilse yaraşır (Таtar)

Büre balasın bürekke salsan da, urmanga karıy (Таtar)

Ovul iti ola bulsa, buri kelsa birikar (Özbekçe)

Kurt komşusunu yemez (Türkçe)

Türk boylarının günlük hayatında başka hayvanın değil de, kurdun önemli bir yeri işgal etmesi ilginç bir meseledir ve bunun nedenlerini öğrenmek için birkaç bilgilere bakalım: 

1. Kurdun sadece bir ailesi var ve o aileye bağlıdır; çocuğu sağlam büyütmek eril ve dişi kurdun görevidir; aile koruyucusudur.

2. İnatçılık, vahşilik, acıma, özveri, kararlılık, avcılık, zulüm, güzellik, gizem ona aittır.

3. Mensubu olduğu sürüye sadıktır.

4. Bir kurt totem olarak bize saygıyı, gerçek aile bağlarını ve yavrulara olan sevginin nasıl olduğunu öğretir.

5. Kurt – savaşçıdır, Allah`ın yerdeki gölgesidir.

 6. Kurtlar özgürlüğü takdir ederler ve bu özelliği sayesinde tüm diğer hayvanlardan öne çıkmaktadır. 

Türk mitolojisinde bu hayvan kutsal ve ulusal bir sembol, hep kurtarıcı, yol gösterici, hatta bütün neslin atasıdır. Türk mitolojisinde kurt “Bozkurt” ismi ile geçiyor. Bozkurt Gök Tanrının oğlu olarak gökyüzünü temsil eder.

 Kurtla ilgili birsürü efsane vardır, ancak bütün Türk boylarında ortak olan, Türklerin doğuşunu anlatan altıncı yüzyıla ait Bugut taş anıtında bulunan Aşina efsanesi önemlidir. Efsanenin genel olayı şudur: Düşmanlar tarafından bir Türk boyu yok edilir. Hayatta sadece bir çocuk kalır. Askerler onun küçük olmasından dolayı öldürmeye kıyamaz ve ayaklarını keserek ormana bırakırlar. Orada bir dişi kurt onu sütü ile besler, etle büyütür. Kurt büyüyen çocuktan hamile kalır ve on güçlü erkek doğurur. Yetişen on çocuğun her biri bir soy sahibi olur ve bu soylardan Türkler oluşur. 

Türk inançlarında da kurdun önemli bir yeri vardır. Şamanizmin en önemli nesnelerinden olan kurt – kurtarıcı, yardımcıdır. Türk dünyasında kurtla ilgili birsürü inançlar, adetler, gelenekler vardır. Bu gelenekler eskiden başlayarak günümüze kadar devam etmektedir. 

Erzurum’da, Güney Doğu Anadolu’da, Karaçay topraklarında hamile kadınlar yanlarında kurt dişini veya derisini taşırlar. Çocukları, eve gelen yeni gelini nazardan, hastalıklardan korumak için başına nazarlık olarak kurt kemiği, boynuna kurt dişi, kurt muskası takılır ve bu gelenek hala devam etmektedir. Azerbaycan Türklerinin inancına göre eğer iki insan arasında bir ihtilaf varsa, onu sonlandırmak için kurt yağı sürülür. Evde kurt derisinin bulunması zenginlik nesnesidir. Eskiden evlenen iki gencin ellerine aileleri, hayatta sağlam şekilde birbirine sadık olmaları için kurt kanı sürmüşlerdir, çünkü kurt – ailesine en çok sadakat besleyendir.

 Kurt efsanevi bir hayvandır. Yüzyıllar boyunca, insanlarla aynı çevre koşullarında yaşayan bir varlıktır. Kurt simgesi Türklerin günlük hayatında en önemli unsurlardan birisi olarak kabul edilmiştir ve hala bazı Türk geleneklerinde görülmektedir.

 Kurt cesur bir hayvandır. Eğer kurtta güç eksikliği varsa, cesaret, çeviklik veya dayanıklılık yerini basar. Kurt mücadeleyi kaybederse, ses çıkarmadan, sessizce ölür, ve düşmana bunu göstermez. Ve her Türk kurt ile karşılaştırıldığında bunla gurur duyar. (A. Harçenko)

 Kurt totemi eski ve her zaman konuşulan, aktüel, tartışılan bir konudur. Hala kurtla ilgili inançları, atasözleri, destanları unutmuyoruz, çünkü bu bizim kültürümüz, tarihimizdir. Günümüzde bir sürü Türk toplulukları yok olma tehlikesine maruz kalmaktadır. Nüfüs azlığı, bağlı oldukları ülkelerin etkisiyle dillerinin, kültürlerinin unutturulması bu tehlikenin temelini oluşturmaktadır. Kültürümüzün unutulmaması için, onları geliştirip, dünyaya yaymak bizim görevimizdir. 

 KAYNAKÇA 

 http://www.bilinmeyenturktarihi.com/turklerde-kurt-ile-ilgili-inanislar.html

  Y. KALAFAT, “Türk Halk İnançlarında Kurt Ağzı Bağlama

”  A. R. GÖNÜLLÜ, “Türk Halk İnançlarında Kurt Motifi”, Türk Dünyası Tarih Dergisi. Ocak 1993 S. 73  

“Türk Dünyası Karşılaştırmalı Türkmen Halk İnançları”, Sosyal Antropoloji Araştırmaları, Ankara 2000, 96-97 s. 

 R.S. LİPEC, “Obraz volka blagoslovenno”, Sovetskaya Etnografya. №1.1981.  Y. KALAFAT, B. ÖGEL “Yaşayan Eski Türk İnançları İtibariyle “Türk Mitolojisi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 2 / 8. 2009. - 219 s. 

 http://elar.urfu.ru/bitstream/10995/18798/1/iurg-2011-96-14.pdf

2 sınıf Yüksek Lisans öğrencisi: Saya Gabbasova