Sibirya’da Türeyiş Mitindeki Motifler

Sibirya’da Türeyiş Mitindeki Motifler 

Türklerin Çin kaynaklarında kayıtlı türeme mitlerinden Sibirya’da türeme mitinde görülen birkaç motifi burada inceleyeceğiz.20 Bu mite göre Türk hanedanının atası Yizhi Nishidu, yaz ve kış tanrılarının kızlarıyla evlenir. Yaz ve kış mevsimlerine tanrılık atfedilmesi ya da en azından insanlara benzetilmesi, farklı dönemlerdeki çeşitli Türk topluluklarında da görülmüştür. 921-922’de Bağdad’tan Etil (Volga) Bulgarlarına Abbasî elçisi olarak giden İbn Faḍlân’ın seyahatnamesine göre Başkurtlar, kışın ve yazın da tanrıları olduğuna inanırlardı (İbn Fazlân 1995: 47). Maḥmûd el-Kâşġarî tarafından yazılan Dîvânu Luġâti’t-Türk, yaz ile kışın birbiriyle karşılıklı konuştuğunu işleyen üç ayrı şiir parçası aktarılmıştır (Atalay 1998-I: 204, 1999-III: 278-279, 367). Hükümdarın doğaüstü güçlere sahip kadınlarla evlenmesi motifine ise diğer Türk destanlarında da rastlanılmaktadır. Oğuz Kagan Destanı’nda Oğuz Kagan’ın evlendiği kızlardan birisinin gökten indiği, birisinin ise bir gölün ortasındaki adada bulunan bir ağacın kovuğunda oturduğu aktarılmıştır. ÖGEL’e göre burada Oğuz Kagan’ın hem Gök Tanrısı’nın kızıyla hem de Yer Tanrısı’nın kızıyla evlendiği anlatılmak istenmiştir (Bang-Rahmeti 1936:

12, 14; Ögel 1993-I: 117-118, 139-143).21 SINOR, ayrıca mitte Yizhi Nishidu’nun bir fırtına tanrısı olduğunun vurgulanmak istendiğini yazmıştır (1982: 229). GOLDEN ise bu karakterin rüzgâra ve yağmura hükmetmesinin Türk ve Moğol şamanlarının özelliklerinden olduğunu ve bunun Yada Taşı inancıyla bağlantılı olduğunu belirtmiştir (1992: 119

Abangbu’nun on yedi kardeşinin olması ve bu sayının BS’da yetmiş olarak verilmesi, Kırilen’e göre İkinci Türk Kağanlığı’nın kurucusu İltėriş Kagan’ın Çin yönetimine karşı çıkardığı isyanın Türk yazıtlarında görülen anlatısını hatırlatmaktadır. Köl Tigin yazıtının doğu yüzünün XI.-XIII. satırlarında ve Bilge Kagan yazıtının doğu yüzünün X.-XI. satırlarında aktarılmış olan bu anlatıya göre İltėriş Kagan, isyanı on yedi kişiyle başlatmıştır. Ancak isyancıların sayısı sonradan yetmişe ve ardından da yedi yüze ulaşmıştır. Burada verilen sayıların sembolik olma ihtimali güçlüdür (Tekin 1988: 10, 40; Kırilen 2015a: 215). 22 Yizhi Nishudu’nun oğullarından birisinin ak bir kuğuya dönüşmesi, ÖGEL’in de belirttiği gibi Türk kavimlerinin mitolojisinde görülen ‘don değiştirme’ yani şekil değiştirme (metamorfoz/başkalaşma) motifinin bir örneğidir (1993-I: 29).23 Bu mitteki atalardan  Neduliu Şad’ın ateş yakarak halkını ısıtması ve bunun sonucunda halkının başına geçirilmesi anlatımı da Yunan mitolojisinde tanrılardan ateşi çalarak insanlara ateşi kullanmayı öğreten, ancak bunun yüzünden tanrılar tarafından sonsuz bir cezaya çarptırılan Promētheus karakterini anımsatmaktadır. Ancak Türk mitinde ateşi insanlara tanıtan kişi cezalandırılmamakta, tam tersine halkı tarafından ödüllendirilmektedir.24 Bu mitte Neduliu Şad’ın ölümünden sonra yeni beyin seçiminin ağaçta en yüksek yere zıplama yarışı yoluyla yapılması motifinin bir benzeri, Altaylarda yaşayan Teleütlerin bir masalında da tespit edilmiştir (Ögel 1993-I: 52-53). Bu motife benzeyen bir başka örnek ise İrlanda’da Connacht (Connaught) bölgesindeki köylerde anlatılan bir İrlanda halk masalında, kral seçiminin koşu yarışı biçiminde yapılmasında görülmektedir (Campbell 1960: 434). Bu motifte hükümdar seçilecek kişide fiziksel gücün de varlığının arandığı vurgulanmaktadır. Ayrıca GABUEV, bu mitte görülen yüksek ağacın aslında ‘Dünya Ağacı’ motifi olabileceğini önermiştir (Golden 2006: 11).