Dersim’de de “kurt ağzi bağlama” ritüel ve geleneği

“Fekê vergi girêdayene/Kurdun ağzını bağlamak!”

Millet, mal ke verda ra tever, zoneno no xuya vergi yavani. Coxır (coka) roja çarsemiye de “Fekê vergi girê dane”. Xorê a roje (roze) dua u mıneta xu kene, ane hurendi…

Baharın başlaması, aynı zamanda insanların davarı dışarı cikardigi zamandir . Bu donemde en buyuk tehlike kurtlardir. Hayvanlari kurtlardan korumak icin “Carsamba gunu” kurt agzi baglanir. Bu gun dualar edilir, Hizir’dan yardim istenir ve kurtun agzini baglamak icin ip baglanir.

Kurt agzi baglama gelenegi Anadolu’nun bir cok bolgesinde uygulaniyor. Kurt agzi baglamanin hedefi ; hayvan-lar dağda veya yaylada kaybolduğunda, kurdun bu hayvanı parçalamaması ve bulunup gelmesi için inanç gereği bu işi bilen ve okuyan kişiye yaptırılan bir tür ritüel uygulamadır.

Kurt ağzi baglamanin onemli bir gelenek oldugu diger bir ulke Bulgaristan’dir. Bulgaristan’da “kurt tatili” denilen gelenek, tam bir hafta suruyor ve bir cok da detay barındırıyor.

“Vulchi Praznitsi (kurt tatili)” ismi verilen Kasim ayinda  ve uc, yedi veya dokuz gun suren donemde kadinlar hayvanlari ve insanlari kurtlardan korumak icin bir cok yasağa uyarlar.

Kadinlar koyunlari korumak icin yune dokunmaz kazak ormez.  Kurt tatili doneminde erkeklerin elbiserine yama yapilmaz cunku bu yamalarin kurtlarin ilgisini cekecegi dusunulur. Kurt gunlerinde makas kullanilmaz ve kaza ile acilmasini (kurt agzi gibi)  onlemek icin kadinlar makaslari ip ile baglar. Bu yapildiginda soyle bir rituel diyalog yasanir: “ne yapiyorsun? Kurt agzini bagliyorum ”.  Tarak igne gibi esyalar sivri dislere benzedikleri icin bu donemde gozden uzak bir yerde saklanir. Bu donemde tabu sayilan diger bir sey ise elbise yikamak cunku sabun kopugu kurt agzindan cikan kopuge benziyor.  Kurt agzi baglamak icin kullanilan baska bazi gelenekler soyledir: atese civi atmak veya mayaya igne koymak.* 

Bazi bolgelerde kadinlar tarlaya calismaya giden eslerinin pesinden ayni igneye uc defa kirmizi bi ip gecirirler. Eger erkekler eve gec kaldiysa kadinlar onlari kurtlardan korumak icin kapinin arkasina demir sac ayagi koyarlar. 

“Kurt tatili” donemi genelikle kasim ayinda yapilsa da bazi bolgelerde yilin her hangi bir doneminde de yapilabilmektedir. Bu donemde insanlar “kurt” kelimesini kullanmamaya özen gösterir, dikkat ederler. Onun yerine ‘topal’ veya ‘sahtekar’ gibi kelimeler kullanirlar.

İnanışa göre kurtların lideri, ‘yaşlı ve topal bir kurttur. Üç, yedi veya dokuz gün süren “kurt tatili”nin en tehlikeli günü ‘üçüncü gün’dür!..

Dersim’de de “kurt ağzi bağlama” ritüel ve geleneği var; sevgili Hüseyin Çatal, bunu Zonê Ma/Kırmancki (Zazaca) şöyle anlatmış…

“Verg; Çarşemeu Şa; Asma Mart te êndi Zımıston xeleşino; Cemre erzena Hard, erzena Awa; Con yeno Hard; Millet male xu veceno tever. Na oxt Hes bé Verg ra ki vecinê tever. Zimiston saba ine ki zaf cetin verêna ra. Hal u mezal teyi nemendo. Ju aste mende. Cime xu tawa neveneno, xu erceno risk, wazene pize xu mird kero. Na oxt Verg zaf xaino. Cimêşayeni kenu. Çıke yenu fêk ver, qir keno. Xuya de Vergi esta; Eke şi süriye ser, teyna ju bize, yaki ju miye nekıseno, bizu, miyo xenekneno; dıma xu  ca verdanu. Boruya helmi lone keno caverdano, zafik herbi keno. Coxir (coka) vane Heq va fekê vergi girê do. Eke fekê vergi girênıdıyo sa; na suriye ra pey ra ju tek wes nımanena; pêrune qir keno, verêno ra sono. Dıma (peydona) yenu ni lesu wono..”.

 (dara)

Millet, mal ke verda ra tever, zoneno no xuya vergi yavani. Coxır (coka) roja çarsemiye de “Fekê vergi girê dane”. Xorê a roje (roze) dua u mıneta xu kene; vendia Xızıri dane; la girêdane; na la tılsımıno; pê na lay fekê vergi girê erzene cı, girê dane…

Erdal Kıllı

*Dêsim/Dersim’de de bu türden benzer yasak ve kıstlamalar gibi gelenek, görenek ve inanç temelli rütüeller “Gağan”da da var! Mesela, bu ayda (eski (Rumi) takvime göre; Gağan ayı, miladi takvimin Aralık’ın 13 ü ile Ocak ayının 13’ü arasında tutulan ‘üç’ günlük oruç süresince!..) ayında çırpı kırmazlar; çünkü keçilerin ayağında çıkan sese benzerliğine atıfla! Yere su serpmezler; çünkü sütlerinin döküleceğine atıfla..