Bulgar Tarihinden Kısa Notlar

Bulgaristan'ın ilk başkenti Pliska

Bulgar Tarihinden Kısa Notlar
Valery Stoyanov ,Bulgaro Turcica

Bizans tarihçisi Georgios Akropolites’in belirttiğine göre, II. İvan Asen (1218-1241) iktidara geçtikten sonra her zaman bu “İskitlere” güvenebilirdi ve “onlarla birlikte istediği güçlere saldırabilirdi”.
Söz konusu çar, 1230 yılında Selanik (Epir) İmparatoru Teodor Angelos Komnenos’la yaptığı savaş sırasında Kuman yardımını kullanıyordu. Daha sonra da Kuman yardımından yararlandı.
II. İvan Asen diplomasî ve askerî baskısını birleştirerek akıllıca bir siyasetle Bulgar Devleti’nin Çar Simeon dönemindeki büyüklüğünü yeniden sağlayabildi. Bulgaristan yeniden üç denize açılıyordu, yöneticisi ’’Bulgarların ve Yunanların Çarı” (1230) unvanına sahipti. İki yüz yıllık bir aradan sonra da Bulgar Patrikhanesi (1255) yeniden kurulmuştu.
II. İvan Asen’in çarlık dönemi, Cengiz Han’ın yükselişinden sonra ortaya çıkan Avrasya’daki büyük hareketlenmenin ve Moğol İmparatorluğu’nun kurulmasına denk gelir.
Bu çerçevede etnik katmanlar karışır ve batıda Rusya ve Macaristan’a veya güneyde Balkanlara doğru Kumanların büyük göçleri gerçekleştirilir. 1219’da Cengiz Han Harezm’e karşı seferine başlar, 1221-1222’te ise, Moğollar Avrupa’nın kapılarını çalar.
***

Daha geç döneme ait Macar kaynaklarına göre, yönetici olan Kuman aileleri arasında şunlar vardır: Çertan, Ulaşoba (Ulaşeviçi), Burçoba (Burçeviçi) ve Koloba (Kolobiçi). Onlar arsında Tertoroba;[73] yani Köten’in ait olduğu Terteroba sülâlesi yoktur.
***
O. Pritsak’a göre (Polovtsi, 115) “Yasen”, yani Asen Han Bonyak’ın babası idi ve Kay’ın başındaydı. Başka bir görüşe göre de, “Osen” 1092 yılında ölür ve büyük ihtimalle Doğu-Don Kıpçak Birliğinin önderi Şarukan, onun yerini alır. (S. Pletneva, Polovetskaya zemlya, 274).
***
‘Asen’e [ait] ’ anlamına gelen Osenov şeklindeki soyadı, yalnız Lavrentiy Tarihi’nde rastlanır. Şarukan tarafından yönetilen Olberlyu (Olberı, Alp-eri) sülâlesi, Asenlerin Kay dinastisinin yerini alınca, sarayın adı Şarukan olur. Şehrin diğer adı olan Çeşuev (Cheshlyuev < Rus. Cheshu3 ‘pul, kabuk’) de Şarukan’ın adıyla bağlanır ve bu anlam genelde de ismin Macarca olan şarkan ‘ejderha’ sözcüğüyle kıyaslandığı zaman söz konusudur.
***
O zaman damadı Svyatoslav tarafından Kiyev’de cenaze töreniyle gömülen Tugortak ölür. Tugortak’ın orduları Han Bonyak’ın yönetimine geçer. Kay dinastisinin temsilcisi olarak Bonyak’ın o zamana kadar Sağ (Doğu) Kuman kanadını bununla da tüm Kavim Birliğini yönettiğini, Tugorkan’ın (Terteroba sülâlesinin muhtemel üyesi) ise Sağ Kolunun başında olduğunu tahmin edilebilir. Ölberlü’nün gelmesiyle, artık Sol Kanat Şarukan ve mirasçıları tarafından, Sağ kolu ise Bonyak tarafından yönetiliyor.
Şarukan, Şaragan isminin etimolojisi, Macarca olan *{ar[a] qan ‘ejderha’ veya daha doğrusu {arı [sarı? ] q,n, yani? aru-kan-‘{r? [halkının] hanı’ sözcüklerinden ileri geldiği söylenebilir; bunun yanı sıra da ‘Sarı [merkezî, orta] bey’.
***
Han Asen’in ölümü ile Asen ve Peter kardeşlerin isyanı arasında 100 yıllık bir süre geçer ve bu zaman 33 yıl yaşayan yaklaşık üç nesillik zamanı oluşturur. Tam üç nesil sonra I. Asen’e muhtemel Kuman dedesinin adı verilir, tıpkı üç nesilden sonra Bulgaristan’ın Çarına Boril’e “İskit” dedesi Boril’in adı verildiği gibi.
Ata çok önem verilen Türk halklarının geleneğine göre iktidar babadan oğluna değil, erkek kardeşden erkek kardeşine veya başka kıdemli bir akrabaya geçerdi.
Bu gelenek daha sonra yerleşik hayat sürdüren halklardan etkilenerek değişir.
Bu durum, Asenlerin kız kardeşinin oğlu olan Boril’in tahta gelmesini açıklar. Boril’in, yerli Hıristiyan geleneğine uygun olarak Kaloyan’ın Kuman eşiyle evlenerek tahtını “kanunlaştırması” gerekiyordu. Burada da Boril’in (büyük ihtimalle Asen’in de) dedelerinin veya babalarının (yani üç nesilden sonra bir tekrar dikkat çekicidir) isimleri değil de büyük büyük dedelerinin ismin taşıması durumunun açıklaması aranması gerekir.
İsimlerin yalnız dış benzerliğinden yola çıkarak Kay halkının dinasti sülâlesinden gelen Polovek Hanı Osen ~ Asen (Büyük ihtimalle Bulgar Asenliler) ile eski Türk dinasti sülâlesi olan A-shih-na’nın arasında bir bağ olduğunu iddia etmek çok zordur.
Kumanları T’u-küe’den ayıran zaman dilimi çok uzundur. Ancak başka sözcüklerin kökleriyle de benzerlik söz konusudur.
Bir taraftan kay etnonimi, Sultan Osman’ın önderliğindeki Avrupa’da Türk devletini kuran kayı sülâle veya kavimin adını hatırlatır.
Kayı’nın kavim damgası, Protobulgarların kutsal sembolüyle (ıYı) aynıdır. Bu sembol, yalnız Kafkasya’daki Sarmat (Alan) kavimleri ve Orta Asya’daki Büyük Kuşanların İmparatorluğu’nda bilinmiyordu, Muhteşem Süleyman’ın atına takılan altın dizginin üzerinde bir işaret olarak da kullanılırdı.

Bunun yanı sıra erken döneminde yaşayan Türkler, ünlü yöneticilerinden bazılarına “bilge” unvanını (krş.: Bilgâ qagan, Köl Bilgâ han) verirdi. Bu uygulama Hsing-nu’dan gelir. Onlarda, shan-yü’nün yerini alacak üst düzeydeki devlet görevlisine “Bilge (hsien; T’u-Ch’i) Çar” unvanı verilirdi.
İşte Belgün ~ Bilgün “bilgili, bilge” adı, Bulgar Çarlığını yeniden kuran Çar I. Asen’e verilir.
***
Prof.Valery Stoyanov Bulgaristan BilimlerAkademisi –Tarih Bl.
Bulgar Tarihinde Kumanlar (XI-XIV YY.)