I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu Adhamcan ASHİROV

 

I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu

Adhamcan ASHİROV

218

Oğuz Han oğulları ve 24 torununun her birinin kendisine ait, Türk halklarına özgü bir hayvan-ongon 

bulunmuştur. Onların ongunları esasen avcı kuşlar olmuştur

8

. Etnoğraf K. Şaniyazov’un yazdığına göre Karluk devletinde Arslanhan ve Boğrahan ünvanları olup, bu isimler Karluklar ve başka birçok Türk kabilelerinin kutsal ongonu sayılmıştır

9

.

Totem ile ongon arasındaki fark şu ki, totemcilikte toplumlar kendilerine totemlerin ismini verir, bu toplum içinde biri başkasına evlenmez. Ongonlarda bu şart yoktur.

Türk halklarının totemistik bakışları genelde iki çeşit olarak gelişmiştir. Birincisi, kan akrabalığı bulunan ced başı – ata totemler. İkincisi insanlara hami dost, hayvan ve nebatat hakkındaki bakışlar toplamından oluşmaktadır.

Türk halkları mitolojisinde yaygın ced başı toremlerden biri de Kurt (Böri)  sayılır. Geçmişte pek çok boy ve kabileler kurdu kendi totemi – ilk ceddi olarak bilmişlerdir. Özellikle, kadim efsanelerde kurt Türk kabilelerinden bir kısmının büyük ceddi sıfatında değerlendirilmiş ve şu sebepten Türk halklarında kurt kutsal hayvan sayılmıştır. O totem olarak kabul edilince, ana-baba gibi kurtarıcı, kılavuz, kahramanlara yardım eden, şevketli, cesur, iyilikseven yaratık sıfatında tanınmıştır. Bunlar hariç kurtla ilgili efsane ve rivayetlerde kurt insanları bütün külfetlerden, hastalıklardan ve dehşetlerden kuruyucu hami himayeçi olarak ta tesvir edilir.

Kurda totem sıfatında tapma Türk halkları yaşamında da geniş olarak yayılmıştır. Mesela, Başkurtlarda “kabile başkanları, sonra Hanlar, bazen aksakallar kendi memuri hâkimiyetinin sembolü sıfatıyla kurt başı çizizlen alamet takmışlardır”.

10

 

10-12 yüzyıllarda Oğuz ve Kıpçakların esas totemi beyaz kurt (Ak Böri) olmuştur. Nitekim 11-13 yüzyılların nadir tarihi abidesi “Oğuzname”de kurda tapma ile bağlı tesevvür ve rivayetler pek çok görülür. Ondaki bilgilere göre Oğuzlar “kök yallı” (mavi yeleli) erkek kurda tapmışlardır. Kök böri Oğuz Hanın cengâver haykırığı uranı olarak kabul edilmiştir. Eski Türk halkları ana kurda hürmet yüzünden kendi yalavlarını (bayraklarını) altın başlı kurt tesviriyle bezemişlerdir. Bunlaradn başka altından işlenmiş kurt başı damgası Türk toplulukları bayrağında da aks etmiştir

11

. Bayraktaki tesvirin altın sıfatında Türkler ilk ceddini başka âlem – gök ile bağladıkları sembolüdür. Baykal çevresi, Yenisey, İrtiş nehirleri civarlarında yaşayan Türk halkları Moğolistan, 

Manjuriya hudutlarına yürüyerek oradaki yerleri de ele geçirmişlerdir. Bu yayılma esasında sonradan kurt tesviri Moğollar bayrağına da yansımıştır. Moğol efsanesine göre Cengiz Han da boz kurttan türemiştir

12

.

At totemi – dünya halkları tarihinde geniş yayılan ilk dini inanclerden biri olup, kadimde çoğunluk merasimler, bayramlar bu inancla ilgili olmuştur. Türk halklarında, bu cümleden, Özbek halkı tarihinde de at totemi özel bir yer tutmuş ve onun izleri hayat tarzımızda çocuk doğmasından ta matem merasimlerimize kadar olan geleneklerimiz içersinde bugüne dek korunmuştur. 

19. yüzyıl sonu – 20. yüzyıl başlarında Fergane vadisi Kıpçaklarında at totemiyle ilgili Tört aygır, Semenatlı, Karabaytal, Kulan gibi birçok boylar bulunmuştur. İşbu boyların menşei direk olarak at totemiyle alakalı olup, kadimde at Kıpçaklarda ya da onların bazı boylarında boy ceddi – totemi sayılmıştır. Sonradan ise at totemi kendi sıfatını değiştirerek defn (ölü gömme) merasimlerindeki kurbanlıklarla bağlanmıştır

13

.

8  Abulgoziy Bahodirhon. Shajarai tarokima... - B.22-23.

9  Shoniyozov K.Sh. Qorluq davlati va qorluqlar.-T.,1999. - B.41-42.

10  Kireev A.N. Bashkirskiy narodniy geroicheskiy epos.-Ufa,1979. S.26.

11  Bichirun N.Ya. Sobrannie svedeniy o narodax, obitavshix v Sredney Azii v drevnie vremena.T.2.M.-L.:1950. S.220-221.

12  Rahmonov R.A. Urxun-Enisey yodnomalari va turkiy eposlar.-T.,1991. B.197.

13  Shaniyozov K.Sh. K etnicheskoy istorii uzbekskogo naroda.-T.,1974. S.144.

I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu

23-25 Ekim 2014 Zonguldak, Türkiye

Türk Halklarının Dünyaya Bakışında Totemizm

219

Türk toplulukları dönya bakışlarında balık totemi de önemli yer tutmuştur. N. Logofet 19.yüzyıl sonunda 

102 Özbek boyunu kaydettiğinde Balıkçı isimli bir boyu da saymiştır

14

. Balıkçı umum Türk etnonim olup, Türkmenlerin Ersarı

15

, Yamut

16

, Başkurtların Tanıp

17

, Kazakların Aday boyunun bir dalı da Balıksı denilmiştir

18

. 

Bununla beraber Balıkçı boyu Kırgızların Saruu kabilesine de mensup olmuştur

19

.

Totemizm inancı ile ilgili görüşlerimiz yekününde şunu da vurgulamak lazimki Türk halkları kurt, balık, at gibi bir çok hayvanları totem olarak kutsallaştırıp kalmadan, belki inek, koyun, keçi, kartal gibi hayvan ve kuşları da kutsal bilmişlerdir. Biz bunun örneklerine çeşitli arkeoloji, etnoğrafik, tarihi kaynaklar vasıtasıyla hem de topladığımız etnoğrafik malzemeler aracığıyla da emin olduk. Doğru, bugünkü günde Türk halkları arasında totemistik inanç asıl şekli tam olarak korunmamıştır. Çünkü, İslam dini girip geldikten sonra Maveraunnehrde Tevhid inancı yerleşip, bu gibi inançlar  batil hesaplanmıştır. Ama totemistik inançlar Türk halklarının türlü merasım ve örf-adetlerinde korunmuştur. Bundan başka, Türklerin hayvanlar ile alakalı esatır ve efsanelerinde de totemizm inancı görülmekdedir.

Kaynaklar

ABRAMZON S.A. Kirgizii ixetogeneticheskie i istoriko-kulturnie svyazi.-L.,1971.S.67.

ABULGOZIY Bahodirhon. Shajarai tarokima.-T.,1995.

ABULGOZIY Bahodirhon. Shajarai Turk.-T.,1992.

BICHIRUN N.Ya. Sobrannie svedeniy o narodax, obitavshix v Sredney Azii v drevnie vremena.T.2.M.-L.:1950.

DONIYOROV H. O’zbek halqining shajara va shevalari.-T.1956.

KIREEV A.N. Bashkirskiy narodniy geroicheskiy epos.-Ufa,1979.

KORAYV S. Geografik nomlar manosi.-T.,1978.

KUZIYV R.G. Proishojdenie bashkirskogo naroda.-M.,1974.

LOGOFET D.N. Buharskoe hanstvo pod russkim protektaratom,t.1.SPb.1911.

RAHMONOV R.A. Urxun-Enisey yodnomalari va turkiy eposlar.-T.,1991.

RASHİD-AD-DİN. Sbornik letopisey.T.1. Kniga 1.-M.-L.1952.

SHANIYOZOV K.Sh. K etnicheskoy istorii uzbekskogo naroda.-T.,1974.

SHANIYOZOV K.Sh. Qorluq davlati va qorluqlar.-T.,1999.

TOKAREV S.A. Rannie formi religii.-M.,1990.

TOLSTOV S.P. Drevniy Horezm.-M.,1948.

TOLSTOV S.P. Perejitki totemizma i dualnaya organizasiya u turkmen.S Tradishionniy mirovozrenie tuyrkov Yujnogo 

Sibiri.Znak I ritual.-Novosibirsk:1987.

VİNNİKOV YA.R. “Rodoplemenniy sostav i rasselenie kirgizov na teretorii Yujnoy Kirgizii”, Trudi kirgiskoy arheologo-

etnografisheskoy ekspedisii.T.1.M.,1956.

XAYTUN D.E. Totemizm. Ego cushnost I proishojdenie. Stalinabad,1958.

14  Logofet D.N. Buharskoe hanstvo pod russkim protektaratom,t.1.SPb.1911. S.115.: Doniyorov H. O’zbek halqining 

shajara va shevalari.-T.1956.B.48.

15  Vinnikov Ya.R. Rodoplemenniy sostav i rasselenie kirgizov na teretorii Yujnoy Kirgizii//Trudi kirgiskoy arheologo-

etnografisheskoy ekspedisii.T.1.M.,1956.S.42-49.

16  Tolstov S.P. Perejitki totemizma i dualnaya organizasiya u turkmen.S

17  Kuziyv R.G. Proishojdenie bashkirskogo naroda.-M.,1974.S.56.

18  Korayv S. Geografik nomlar manosi.-T.,1978. B.92.

19  Abramzon S.A. Kirgizii ixetogeneticheskie i istoriko-kulturnie svyazi.-L.,1971.S.67.